AFYON’DA ERMENİLER

Sultan Alp Arslan, Malazgirt’ten önce Anadolu şehirlerini fetheder. Ani Kalesi’ni zorla alır. Sonra Kars Kalesi kralına elçi heyeti gönderir ve teslim olmasını ister. Kralın sarayına giden elçiler, kralın baştan ayağa siyahlar giyindiğini ve tahtının etrafını kül döktüğünü görürler. Sebebini sorunca; Alp Arslan’ın amcası Tuğrul Bey’in ölümü üzerine yas tuttuğunu öğrenirler.

Kral, kalenin teslimine hazır olduğunu bildirir. Alp Arslan’ı Kars ermeni halkı coşkuyla karşılar. Ermeniler; Bizanslıları, ‘Rumları sevmiyor, köpek derisinden post, Rum’dan dost olmaz’ diyorlar.

Ermeniler, Altay kavimlerinde olan ‘Caman’ dinindendir. Şamanlar, güneşin gücüne ve onun yeryüzündeki eşiti gördükleri ‘Ateş’i ve alevini mukaddes biliyorlar.

Kuyumculukta, marangozluk – ev yapımı (İstanbul’da Balyanların yaptığı saraylar) ticaret… işlerinde ustaydılar. Musikide dünyaca meşhur sanatkarlar (Anzavar) çıkardılar. Fransa ve Amerika ile iyi ilişkileri vardı.

Anadolu’da önce Diyarbakır ve komşu vilayetlerle Afyon’a kadar geldiler. Afyon’daki nüfusları 6 bin kadardı. Türk-Rus harbi çıktığında Kafkaslarda, Rus ordusu yanında yer aldılar. Doğu illerimizde Türklere zulüm ettiler. Bunun üzerine İttihat Terakki hükümeti, Sadrazam Talat Paşa, Harbiye nazırı Enver Paşa, Bahriye nazırı Cemal Paşa aldıkları bir kararla Türkleri arkadan vuran Ermenileri Osmanlı toprağı olan Suriye’ye göndermeye (Techir kanunu) karar verildi. Gönderilenler ekseriya katolik mezhebinde ve Türklük aleyhinde olanlardı. Afyon’daki nüfusları 6 binden 2 bine düştü.

Ermeniler, Afyon’da Tacı Ahmet Mahallesi’nden Ulu Cami yanına kadar mahallelerde yaşıyordu. En güzel konaklar, evler bunlara aitti. Zengin ve Avrupa’daki ilişkilerinin iyi olduğundan dolayı ev ve konaklarını sigorta ettirmişlerdi. Müslüman evlerinin kapı kapılarının üzerinde ‘Allah’a Emanet’ yazıyordu. Bir sigorta şirketi Müslümanlara, ‘Sizinki daha garanti çünkü Allah’a sigortalatmışsınız’ der.

Ermeniler,  Afyonkarahisar-ı sahipte ticareti ellerine almışlar, bankacılıkla yüksek faizle veriyor, ödemeyenlerin tarlalarını haciz ediyorlardı.

‘Ahirette Allah, önce gavurun borcunu soracak’ diyerek Müslümanların Ermenilere borçlarını ödemeye teşvik ediyorlardı. ‘Ye tatlıyı içme suyu kaynarsa yansın, ye yağlıyı iç suyu donarsa donsun’ diyerek Müslümanların sağlığını bozmaya çalışıyorlardı. ‘Zeytinyağlı yiyemem aman basma fistan giyemem aman’ uydurma türküsüyle sağlıklı yağı ve Türkiye’nin ürettiği basmayı kötüleyerek İngiliz kumaşına özendiriyorlardı.

‘Kadifeden kesesi, kahueden gelir sesi, oturmuş kumar oynar ciğerimin köşesi’ gibi uydurmaca türkülerle Müslüman Türkü kumara teşvik ediyor, kazanan Ermeniler Ermeni bunkerlar oluyordu.

Ağustos bin üç yüz on sekiz idi

Karahisar’da harik oldu nümayan

Bir ihrak ateşten bir deniz idi

Kaplayıp beldeyi eyledi umman

(Çizmeci Vehbi)

Şırperyan Araklı, zengin bir Ermeni tüccardır. Evinin üstünde bir kat daha çıkmaktadır. O devirde ev ve konaklar ahşap-karkas şeklindedir. İnşaat tamamlanmış, dolap ve pencereler yapılmakta, dolapların yapıldığı kerestelerin rendesi ile yerler talaş yığını içindedir. Ustalardan birinin sönmemiş sigarasını attığı talaşlar yavaş yavaş tutuşarak gece yarısı alevlenmiştir. Kapı, pencere ve dolapların ahşaptan olması yangının büyümesine sebep olmuştur. Türklere ait 245 ev, Ermenilerin 800 evi yanmış ve bu evlerde oturanlar bin 225 Türk, 4 bin 20 Ermeni evsiz kalmış.

3 cami, 1 mevlevihane, 2 dergah, 1 medrese, 2 mektep, 1 kilise de yanar.

Başta Abdülhamit Han olmak üzere Osmanlı’nın her yanından yardım yağar.

Dikkat çeken husus, Ermeniler, Kütahya Ermenileri başta olmak üzere marangozları, inşaat ustalarını davet ederler ve üç yıl içinde Ermeni evleri, değişik ve güzel mimarilerde yeniden yapılır. Sanat ve mimarlık kabiliyetleri ile zenginliklerini burada gösterirler.

Yangında Ermeni evleri bodrumlarında patlamalar olması, Ermenilerin bir kalkışmaya-ihtilale hazır olduklarını da belli eder.